نوع مقاله : معرفی و نقد کتاب
نویسندگان
1 استاد گروه فلسفه، دانشکده ادبیّات و علوم انسانی، دانشگاه شهید بهشتی
2 دانشجوی دکترای فلسفه، گروه فلسفه دانشگاه شهید بهشتی و عضو پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (نویسنده مسئول
چکیده
برهان صدّیقین از براهین مهم و معتبر اثبات وجود خدا در فلسفه و کلام اسلامی به شمار میآید که نخست در فلسفۀ ابن سینا به طور رسمی مطرح شد و پس از آن، دیگر فلاسفه در تحکیم و ترویج آن سعی وافر نمودند و صورتهای مختلفی از آن ارائه کردند. برهان صدّیقین به سبب اتقان و اعتبار خاصّ خودش با استقبال فیلسوف ـ متکلّمانِ امامی در دوران میانی نیز روبرو شد و دانشورانی هم‌چون خواجه نصیرالدین طوسی و علّامۀ حلّی تقریرهای مختلفی از آن را در آثار خود بیان کردند. یکی از متکلّمان برجسته‌ای که تلاش کرد تقریر بدیع و نوینی از برهان صدّیقین عرضه کند، نصیرالدین کاشی بود. وی با ابتکار خود، طرح برهان صدّیقینی از گونه‌ای دیگر را درانداخت که تا پیش از او در فلسفه و کلام اسلامی مطرح نشده بود و با این وصف، تاکنون مورد توجّه قرار نگرفته است. بررسی سیر تاریخیِ تقریرهای مختلف برهان صدّیقین در کلامِ فلسفیِ امامیّه از نصیرالدین طوسی تا نصیرالدین کاشی از یکسو تطوّر و گوناگونیِ این برهان را در دورۀ یادشده از کلام شیعه نشان میدهد و از سوی دیگر، نحوۀ مشارکت هر یک از متکلّمان امامی در تقویت و گسترش این برهان در الهیّات اسلامی را بازگو میکند.
کلیدواژه‌ها
- ابن سینا، حسین بن عبدالله، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، با ویرایش: محمّد تقی دانش پژوه، تهران، چاپ دوم، انتشارات دانشگاه تهران، 1379 ش.
- ابن سینا، حسین بن عبدالله، المبدأ و المعاد، به اهتمام: عبدالله نورانی، تهران، چاپ دوم، انتشارات مؤسّسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران، 1383 ش.
- ابن سینا، حسین بن عبدالله ، الإشارات و التنبیهات، تحقیق: مجتبی زارعی، قم، چاپ دوم، بوستان کتاب قم، 1387 ش.
- ابن مخدوم حسینی، ابوالفتح، مفتاح الباب چاپ شده در الباب الحادی عشر للعلّامة الحلّی مع شرحیه، تحقیق: مهدی محقّق، مشهد، چاپ سوم، مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، 1372 ش.
- جمعی از محقّقین، معجم طبقات المتکلّمین، ج 3، قم، چاپ اوّل، مؤسّسه امام صادق(ع)، 1425 ق.
- حلّی، حسن بن یوسف، مناهج الیقین فی اصول الدین، مشهد، چاپ دوم، آستان قدس رضوی، 1388 ش.
- حلّی، حسن بن یوسف، الأسرار الخفیّة، قم، چاپ دوم، نشر بوستان کتاب، 1387 ش.
- حلّی، حسن بن یوسف، کشف المراد، تحقیق: آیة الله حسن زاده آملی، قم، چاپ نهم، مؤسّسة النشر الإسلامی،1422 ق.
- حلّی، حسن بن یوسف، کشف الفوائد، تحقیق: حسن مکّی العاملی، بیروت، دارالصفوة، 1413 ق.
- حلّی، حسن بن یوسف، الأبحاث المفیدة فی تحصیل العقیدة، تحقیق: یعقوب جعفری، قم، مجلّۀ کلام اسلامی، ش 3، پاییز 1371 ش.
- حلّی، حسن بن یوسف، معارج الفهم، تحقیق: عبدالحلیم عوض الحلّی، قم، دلیل ما،1386 ش.
- حلّی، حسن بن یوسف، تسلیک النفس الی حظیرة القدس، تحقیق: فاطمه رمضانی، قم، مؤسّسة الإمام الصادق(ع)،1426ق.
- حلّی، حسن بن یوسف، الباب الحادی عشر، موسّسه مطالعات اسلامی، تهران، 1365 ش.
- حلّی، فخر الدین محمّد بن حسن، إرشاد المسترشدین، تحقیق: یعقوب جعفری، قم، مجلّۀ کلام اسلامی، سال دوم، شمارۀ پنجم، 1372 ش.
- درایتی، مصطفی، فهرستوارۀ دستنوشت‌های ایران (دنا)، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1389 ش.
- رازی، فخر الدین، المحصّل، تحقیق: حسین آتای، قم، منشورات شریف رضی، 1378 ش.
- طوسی، نصیرالدین، تجرید الاعتقاد، تحقیق: محمّد جواد حسینی جلالی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی،1407 ق.
- طوسی، نصیرالدین، قواعد العقائد، تحقیق: علی حسن خازم، لبنان، دارالغربة، 1413 ق.
- طوسی، نصیرالدین، تلخیص المحصَّل (نقد المحصَّل)، تحقیق: شیخ عبدالله نورانی، بیروت، چاپ دوم، دار الأضواء، 1405 ق.
- طوسی، نصیرالدین، فصول، بکوشش: محمّد تقی دانش پژوه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1335 ش.
- طوسی، نصیرالدین، روضۀ تسلیم، تصحیح و پیشگفتار: سیّد جلال حسینی بدخشانی، تهران، میراث مکتوب، 1393 ش.
- طُریحی، صفی الدین، مطارح النظر فی شرح الباب الحادی عشر، قم، نشر باقیات و مکتبة فدک، 1428 ق.
- عبودیّت، عبدالرسول، اثبات وجود خدا به روش اصل موضوعی، قم، چاپ سوم، انتشارات مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1389 ش.
- کاشانی، نصیرالدین، «برهان شریف دالّ علی إثبات واجب الوجود عزّ اسمه غیر متوقّف علی إبطال الدور والتسلسل»، نسخۀ خطّی شمارۀ 13/10055 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، بی تا.
- کفعمی، جمال الدین، معارج الأفهام، تحقیق: عبدالحلیم عوض الحلّی، کربلاء، مکتبة و دار مخطوطات العتبة العبّاسیة المقدّسة، 1430 ق.
- لاهیجی، عبدالرزّاق، شوارق الإلهام فی شرح تجرید الکلام، ج 5، تحقیق: اکبر اسد علی زاده، قم، چاپ اوّل، مؤسّسه امام صادق(ع)، 1430 ق.
- لاهیجی، عبدالرزّاق، سرمایۀ ایمان، به تصحیح: صادق لاریجانی آملی، قم، چاپ سوم، انتشارات الزهراء، تابستان 1372 ش.
- مقداد سُیُوری، جمال الدین، اللوامع الإلهیّة فی المباحث الکلامیّة، تحقیق: قاضی طباطبائی، چاپ دوم، قم، نشر بوستان کتاب قم،1380 ش.
- مقداد سُیُوری، جمال الدین، النافع یوم الحشر، چاپ شده در الباب الحادی عشر للعلّامة الحلّی مع شرحیه، تحقیق: مهدی محقّق، مشهد، چاپ سوم، مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، 1372 ش.
- مقداد سُیُوری، جمال الدین، الأنوار الجلالیّة فی شرح الفصول النصیریّة، تحقیق: علی حاجی آبادی، عبّاس جلالی نیا، مشهد، آستان قدس رضوی، 1392 ش.
- مقداد سُیُوری، جمال الدین، إرشاد الطالبین إلی نهج المسترشدین، تحقیق سیّد مهدی رجایی، قم، کتابخانۀ آیة الله مرعشی نجفی،1405 ق.
- مکّی عاملی، شمس الدین محمّد، الأربعینیّة، چاپ شده در: رسائل الشهید الأوّل، قم، مؤسّسه بوستان کتاب قم، 1381 ش.
- نبوی، سعیده سادات، برهان صدّیقین در تفکّر اسلامی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1389 ش.
)