1
استاد گروه فلسفه، دانشکده ادبیّات و علوم انسانی، دانشگاه شهید بهشتی
2
دانشجوی دکترای فلسفه، گروه فلسفه دانشگاه شهید بهشتی و عضو پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (نویسنده مسئول
چکیده
برهان صدّیقین از براهین مهم و معتبر اثبات وجود خدا در فلسفه و کلام اسلامی به شمار میآید که نخست در فلسفۀ ابن سینا به طور رسمی مطرح شد و پس از آن، دیگر فلاسفه در تحکیم و ترویج آن سعی وافر نمودند و صورتهای مختلفی از آن ارائه کردند. برهان صدّیقین به سبب اتقان و اعتبار خاصّ خودش با استقبال فیلسوف ـ متکلّمانِ امامی در دوران میانی نیز روبرو شد و دانشورانی هم‌چون خواجه نصیرالدین طوسی و علّامۀ حلّی تقریرهای مختلفی از آن را در آثار خود بیان کردند. یکی از متکلّمان برجسته‌ای که تلاش کرد تقریر بدیع و نوینی از برهان صدّیقین عرضه کند، نصیرالدین کاشی بود. وی با ابتکار خود، طرح برهان صدّیقینی از گونه‌ای دیگر را درانداخت که تا پیش از او در فلسفه و کلام اسلامی مطرح نشده بود و با این وصف، تاکنون مورد توجّه قرار نگرفته است. بررسی سیر تاریخیِ تقریرهای مختلف برهان صدّیقین در کلامِ فلسفیِ امامیّه از نصیرالدین طوسی تا نصیرالدین کاشی از یکسو تطوّر و گوناگونیِ این برهان را در دورۀ یادشده از کلام شیعه نشان میدهد و از سوی دیگر، نحوۀ مشارکت هر یک از متکلّمان امامی در تقویت و گسترش این برهان در الهیّات اسلامی را بازگو میکند.
ابن سینا، حسین بن عبدالله، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، با ویرایش: محمّد تقی دانش پژوه، تهران، چاپ دوم، انتشارات دانشگاه تهران، 1379 ش.
ابن سینا، حسین بن عبدالله، المبدأ و المعاد، به اهتمام: عبدالله نورانی، تهران، چاپ دوم، انتشارات مؤسّسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران، 1383 ش.
ابن سینا، حسین بن عبدالله ، الإشارات و التنبیهات، تحقیق: مجتبی زارعی، قم، چاپ دوم، بوستان کتاب قم، 1387 ش.
ابن مخدوم حسینی، ابوالفتح، مفتاح الباب چاپ شده در الباب الحادی عشر للعلّامة الحلّی مع شرحیه، تحقیق: مهدی محقّق، مشهد، چاپ سوم، مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، 1372 ش.
جمعی از محقّقین، معجم طبقات المتکلّمین، ج 3، قم، چاپ اوّل، مؤسّسه امام صادق(ع)، 1425 ق.
حلّی، حسن بن یوسف، مناهج الیقین فی اصول الدین، مشهد، چاپ دوم، آستان قدس رضوی، 1388 ش.
حلّی، حسن بن یوسف، الأسرار الخفیّة، قم، چاپ دوم، نشر بوستان کتاب، 1387 ش.
حلّی، حسن بن یوسف، کشف المراد، تحقیق: آیة الله حسن زاده آملی، قم، چاپ نهم، مؤسّسة النشر الإسلامی،1422 ق.
حلّی، حسن بن یوسف، کشف الفوائد، تحقیق: حسن مکّی العاملی، بیروت، دارالصفوة، 1413 ق.
حلّی، حسن بن یوسف، الأبحاث المفیدة فی تحصیل العقیدة، تحقیق: یعقوب جعفری، قم، مجلّۀ کلام اسلامی، ش 3، پاییز 1371 ش.
حلّی، حسن بن یوسف، معارج الفهم، تحقیق: عبدالحلیم عوض الحلّی، قم، دلیل ما،1386 ش.
حلّی، حسن بن یوسف، تسلیک النفس الی حظیرة القدس، تحقیق: فاطمه رمضانی، قم، مؤسّسة الإمام الصادق(ع)،1426ق.
حلّی، حسن بن یوسف، الباب الحادی عشر، موسّسه مطالعات اسلامی، تهران، 1365 ش.
حلّی، فخر الدین محمّد بن حسن، إرشاد المسترشدین، تحقیق: یعقوب جعفری، قم، مجلّۀ کلام اسلامی، سال دوم، شمارۀ پنجم، 1372 ش.
درایتی، مصطفی، فهرستوارۀ دستنوشت‌های ایران (دنا)، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1389 ش.
طُریحی، صفی الدین، مطارح النظر فی شرح الباب الحادی عشر، قم، نشر باقیات و مکتبة فدک، 1428 ق.
عبودیّت، عبدالرسول، اثبات وجود خدا به روش اصل موضوعی، قم، چاپ سوم، انتشارات مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1389 ش.
کاشانی، نصیرالدین، «برهان شریف دالّ علی إثبات واجب الوجود عزّ اسمه غیر متوقّف علی إبطال الدور والتسلسل»، نسخۀ خطّی شمارۀ 13/10055 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، بی تا.
کفعمی، جمال الدین، معارج الأفهام، تحقیق: عبدالحلیم عوض الحلّی، کربلاء، مکتبة و دار مخطوطات العتبة العبّاسیة المقدّسة، 1430 ق.
لاهیجی، عبدالرزّاق، شوارق الإلهام فی شرح تجرید الکلام، ج 5، تحقیق: اکبر اسد علی زاده، قم، چاپ اوّل، مؤسّسه امام صادق(ع)، 1430 ق.
لاهیجی، عبدالرزّاق، سرمایۀ ایمان، به تصحیح: صادق لاریجانی آملی، قم، چاپ سوم، انتشارات الزهراء، تابستان 1372 ش.
مقداد سُیُوری، جمال الدین، اللوامع الإلهیّة فی المباحث الکلامیّة، تحقیق: قاضی طباطبائی، چاپ دوم، قم، نشر بوستان کتاب قم،1380 ش.
مقداد سُیُوری، جمال الدین، النافع یوم الحشر، چاپ شده در الباب الحادی عشر للعلّامة الحلّی مع شرحیه، تحقیق: مهدی محقّق، مشهد، چاپ سوم، مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، 1372 ش.
مقداد سُیُوری، جمال الدین، الأنوار الجلالیّة فی شرح الفصول النصیریّة، تحقیق: علی حاجی آبادی، عبّاس جلالی نیا، مشهد، آستان قدس رضوی، 1392 ش.
مقداد سُیُوری، جمال الدین، إرشاد الطالبین إلی نهج المسترشدین، تحقیق سیّد مهدی رجایی، قم، کتابخانۀ آیة الله مرعشی نجفی،1405 ق.
مکّی عاملی، شمس الدین محمّد، الأربعینیّة، چاپ شده در: رسائل الشهید الأوّل، قم، مؤسّسه بوستان کتاب قم، 1381 ش.
نبوی، سعیده سادات، برهان صدّیقین در تفکّر اسلامی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1389 ش.
)